ŞAMAN DESENLERİ

Şaman Desenlerinin Türk Tekstiline Etkisi 

 

Şamanlık eski Türklerin inancını değil, felsefesini de oluşturur. Eski Türklerde iki felsefi sistem vardır biri din diğeri sihirden doğmuştur. Şaman bir fert gibi doğa ile cemiyet, maddiyat ile maneviyat, reel alemle öteki dünya, toplumla ruhlar arasında bir mayatördür.

 

O kozmik bilgileri yaşatan ve bunu insanlara ileten kişidir. O bakan değil gören kişidir. Şaman öteki dünyanın bu dünyadaki temsilcisi, unutulan gizli bilgilerin kaynağıdır. Kutsal bilgileri veya karşılıklı istekleri (Ruhların insanlardan,insanların da ruhlardan isteklerini)ileten arabulucu dur. Şamanın asıl fonksiyonu görmek, anlamak, iletmektir. 

 

Şamanın İşlevleri 

Hastalıkları iyileştirmek, ölen adamın ruhunu öteki dünyaya götürmek, kısırlığı tedavi etmek, avın bol 

olmasını sağlamak, fal bakarak gelecekten haber vermek, evi kötü ruhlardan temizlemek, kurban 

sunmak, mevsim ritüellerini düzenlemek, sığırlara ve otlara zarar veren ruhları kovmak, kayıp şeylerden haber vermek. Şaman anadan doğma şairdir, bestecidir, şarkıcıdır, müzisyendir, dansözdür, 

oyuncudur. olağan üstü tasavvuf gücü ile hastaya şiirsel dilin kudretiyle tesir etmeye çalışan 

insandır, çünkü ruhlar güzel sözleri severler.  

 

Alıcı Ruhlar, Taşıyıcı İnsanlar, Uygulayıcı Toplum ve Şamanın kaldırılması 

Şamanın kaldırılacağı gün insanlar bu ritüel için ayrılan yere toplanırlar. Ayrılan üç sıradan dokuz 

ağaç bastırılır. Bu ağaçlar 9 hayvanın derisi ile süslenmiştir. Aday keçe üstüne oturup beklemektedir, 

yaşlı şaman birkaç defa onun başına soğuk tarasun (sulu madde ) döker diğerleri de ellerindeki ağaç 

yapraklarını adayın başını üstünde durup onu titreyene kadar tökeslemeye başlarlar, bundan sonra 

onu keçe üstünde yukarı kaldırarak önceden bastırılan ağaçların yanına getirirler şaman adayı 

sonuncu ağaca atlar ve ağaçların dalından dalına atlamakla bu işi üç defa tekrarlamış olur.

 

Bundan sonra yeniden keçenin üstüne oturur ve dua şarkısı söyler. Kaldırma merasimi biter aday, şaman olur  ve kamlık statüsünü alır. Yukarıda Olan Aşağıda Olmanın Ne Demek Olduğunu Bilmelidir. Ak Şaman Kara Şaman İyi ruh Ülgen aynı zamanda tanrıdır, kötü ruh Erlik. Platon felsefesine göre öğrenmek sonuç olarak anımsamak anlamına gelir. Yeryüzündeki iki varoluş arasında ruh ideaları seyre dalar, arı ve yetkin nitelikte olan bilgiyi paylaşır. Ne var ki ruh, yeniden yukarılarda küçülüp kuş yavrusu kadar olan şaman adayını kanatlı geyik veya kartal emzirerek büyütür.(Altay erenleri) şaman ağacı ile hayvan ana şamanın yeniden oluşmasını sağlayan iki öğedir. Priklonskiy Şaman şekil değiştirerek demir kanatlı kartalla dövüşür, bu hayvan dallarında yuvaları olan çam ağacının yanına gelir ve yukarılardan birinde kuluçkaya yatar. Kartal kuluçkaya üç yıl yatarsa, doğan şaman güçlü iki yıl yatarsa orta, bir yıl yatarsa güçsüz olur. 

 

J. Frazenin Erkeklerle kadınlar arasında giysi değiştirmek karanlık ve kompleks 

problemidir. Çaydur boyunun meşhur şamanı Oraznazara kırmızı renkli kadın elbisesi giymektedir. 

Şamanların yukarı ya da yer altı dünyası ile alakası renk simgesi ile bildirilir. Genelde yukarı dünyaya 

giden şamanlara kırmızı renk de meteryal den elbise diker, diktikleri elbiseyi kartal tüyleri ile bezer, 

davulunu kırmızı renk de boyarlar. Kara yola (yani yer altı dünyasına)giden şamanın elbisesi de davulu 

da kara renkli olur. Papağına karga tüyleri takarlar. Yukarı dünya ruhlarının yanına giden ak şaman 

çoğu zaman beyaz renkli ata biner. Şaman giysisinde savaşcı sanatını hatırlatan eşyalar; döşlük denilen kısma demirden bir takım şeylerin asılması, şamanı kötü ruhlarla savaştığı zaman koruyacağına inanılan zırh görevini yerine getirir. Diğer simgelerde şamanı savaşcı ya benzetir, ok, yay, tokmak hatta davul vs. Giysiye dikilen 9 küçük yay şamanı tam bir savaşcı durumuna getirir.

 

Bütün bunlara göredir 

ki şaman giyindi denilmez şaman kuşandı denilir. Düşman oklarından elindeki davulu kalkan gibi 

kullanarak korunur. Şamanın kendini öteki dünyaya hazırlamasında gerekli olan aletle; Kostüm, 

davul, başlık, ayakkabı, ayna, sopa, maske, vs sahip olması şarttır. Şamanın simgesel dünyasını temsil eden giysi, davul, ayna vs şamanın kozmik seyahatini geçekleştirebilmesi için en önemli araçlardır. Elbise, davul, tokmak, maske şamanın yardımcı ruhları ve aynı zamanda kozmosun haritasını da çizer… 

 

ŞAMAN KOSTÜMÜ  

 

Türk şamanlarının kuşanması olarak bilinen özel kostüm 5 çeşit giysiden meydana gelir, manyak 

adında palto, maske, başlık, ayakkabı ve demir levhadan ibarettir. En önemlisi manyak olarak 

adlandırılan palto ve başlıktır. Ruhlar şamanın giysisine yerleşir, şamanın kostümü şamanın kozmik 

kader yazısıdır, kostüm üzerindeki yazılar şaman sanatının ve şamanlık olgusunun sembolik okuma 

dilidir, kostüm şamanı sınır ötesi seyahate hazırlamakla işlevsel bir özellik taşır. Şaman kostümü 

sadece bir merasim zamanı kuşanır diğer durumlarda oda toplumun bir ferdi gibi giyinir. G. Potanın 

Şaman giysisi dize kadar uzun ve çeşitli kumaşlardan yapılmış paltodan, papaktan ve ayakkabıdan 

ibarettir. Şamanların bellerine bağladıkları kırmızı renkli kumaştan da söz edilir, şamanın giysisi 

şamanın statüsünü de belirler. A. Popov Giysinin bozulması ve zarar görmesi sahibine hastalık veya 

ölüm getirir. Ngasanlar insanın giysisi onun kalbi gibidir onu bozmak, tahrip etmek olmaz derler.  

 

 Şamanların manyak kostümü açık yakalı olup üstü demir, hayvan tırnağı, samur derisi ve diğer 

eşyalarla süslenmiş cübbeye benzeyen bir giysidir. Şaman elbisesine dış taraftan önden yanlardan 

sırttan kısa ve uzun kumaşlar dikilir. Şaman kostümlerinin içerisinde farklılıkların olması çoğrafi ve 

kavmi özelliklerle şamanlık geleneği ile ve şamanların statüleriyle bağlantılıdır. Şaman elbisesi 

sembolik olarak üç hayvan tasviri ile kuşatılmıştır. Kuş, ayı, geyik daha eski dönemlerde de kurdu 

simgeleyen giysilerde olmuştur. Sibirya ve Altay şamanları geyik simgeli tören elbiseleri ile birlikte 

başlarına geyik boynuzu da taktıkları dikkat çekmektedir. Hayvan tasviri ile özdeşmiş şaman elbisesi 

şamanın hayvan anasını simgeler. Mesela Teleüt şamanlarının hayvan anası mitelojik bir kuş 

olduğundan şamanların giydikleri geyik veya koyun derisinden yapılmış manyak ta aynı kuşu simgeler. 

Manyak a takılmış tüyler ve diğer parçalar kuşu daha belirgin (kanatları, kuyruğu, gagası vs) görüntüye 

sokar Tuva şamanlarının koyun veya keçi derisinden hazırlanan cübbelerinin omuzlarında gagaları bir 

birine çevrilmiş ve tahtadan yontulmuş iki siyah karga tasviri yer almaktadır, buda dolayısıyla Tuva 

şamanlarının hayvan anasının simgesidir. 

  

 Kısacası şaman manyakı ve başlığıyla hayvan ananın kılığına bürünüp öteki yolculuğuna çıkar. 

Zamanla hayvan anayı simgeleyen giysi ve başlık yerini manyakın ve başlığın üzerine çizilmiş resimlere bırakmıştır. Bazı bilgilere göre şaman giysisi otuz parçadan yapılır. Giysiler zamanla dejenere olmuş simgelerin sayısı fazlalaşmıştır. Asıl kısmının meral ve beyaz koyun derisinden ceket oluşturduğu bilinmektedir. Ruhlar dünyasını simgeleyen parçalar bu cekete dikilir, mesela 9 küçük kukla Ülgerin 9 kızını küçük giysilerde onların elbiselerini temsil eder. Manyaka Erlik in dünyasındaki kötü varlıkları temsil eden yılan, kurbağa tasvirleri de dikilir. Şaman kostümü nün üstünde sırtlarından astıkları demir zincir bazılarına göre şamanın kudretini simgeler bazılarına göre şamanın ruhlar dünyasına seyahati sırasında koruyucu zırhı olmaktadır. Benzeri şekilde demir daire seyahat zamanı şamanı kötü ruhların saldırısından korumak içindir. Ayrıca kötü ruhların demirden korktuğu inancı da etkilidir, bu nedenle şaman elbisesinde kollara dördü sağda beşi solda olmak üzere bakırdan yapılmış küçük çıngıraklar asılır, elbisenin sırt kısmına takılan küçük zil ve çıngıraklarda vardır. Genellikle yatay ve düşey şekilde takılmış çıngırakların sayısı daha fazladır. 

 

 Altay şamanlar bütün bu ses çıkaran demir ve bakır eşyaların yanı sıra 9 küçük ok da taşırlar. 

Şamanın manyakın da ay ve güneşi simgeleyen levhalarla beraber çeşitli boncuklara ve diğer eşyalara 

da rastlanır. Bu demir levhalar karanlık dünyada şamanın yolunu ışıklandıracak meşale görevini 

yerine getirir. Hayali hayvan tasvirleri, balıklar, kuşlar ve diğer fantastik yaratıklar da bu karanlık 

ruhlar meskenine işaret eder. Şamanlar bazan kostümleri üstüne kaftan denilen cekette giyerler. 

Şaman giysisinin hazırlanması bir törendi. Altay şamanlarının manyakı iki üç ay zarfında dikilir ve 

üzerinde simgesel karakterli altı yüze yakın eşya bulunur. Şaman giysisinin demirden bakırdan 

kemikten ağaçtan vs yapılmış simgeleri ile beraber ağırlığı 15 17 kilo kadardır. Şamanın manyakını 

genelde ailesinden olan kadınlar diker, bu müddet zarfında kadınların erkek görmemeleri şattır. 

Şamanın kostümü çadırın özel bir yerinde muhafaza edilir. Bazı şamanlık geleneğinde (mesela Altay 

Türkleri) giysi deriden yapılmış bir çanta içinde saklanır. Şamanlık soyla geçse de şamanın manyakı 

başkasına verilmez veya aileden birisi hatta şamanda olsa bu kostümü 

kullanmaz.

 

 Ölen şamanın eskimiş manyakını ormanda bir ağaca asarlar. Şaman gömüldüğü zaman manyakı da 

mezarının başına konulur. Kadın ve erkek şamanların elbiseleri arasında fark olmaz genellikle farklılık, 

zevke, ruhların isteklerine, şamanların gücüne göre oluşur, giysi hiçbir zaman kadın erkek ayrımı ile 

yapılmaz. Yakut şamanlarının kadın saç örüğü ile süslendiği, Hakas şamanlarının boncuk ve gerdanlık 

taktıkları başlarına kız papakları deriden veya bazı yörelerde (mesela Kumadin şamanlarında olduğu 

gibi) kayın ağacı kabuğundan yaparlar. Altay ve Uryanhay şamanlarının başlıkları kare veya dörtgen 

şeklinde olup geyik derisinden yapılır ve dış tarafı parlak kumaşla örtülür. Koptin şamanlarının 

papakları silindirik şekilde olup dıştan sarı kumaşla örtülmüştür. Tuva şamanlarının başlıklarına 

dıştan kuşanmış kumaş mavi renkli olup üzerine bakırdan iki göz ve burun dikilir. Başlığın yanı çeşitli 

eşyalarla süslenmiştir, arka tarafında kuyruğa benzer kumaş dikilmiştir ki buda şamanın kanat açması 

izlenimi bırakır. Bu başlıklar kuş türü özellikle kartal, puh kuşu ve bazen de kara tavuk türü takmak 

şamanlıkta yaygın bir olaydır. Başlık kırmızı kumaştan yapılır ve manyakın üstünde arkaya doğru 

sarkar. Tuva şamanları başlığa diktikleri kulaklıkları da kırmızı kumaştan yaparlar. Teleüt şamaları 

papaklarını yapalak derisinden dikerler ve bu halde kuşun kanatları kesilmez. Bazen yapalağın başının 

kesilmeden şaman başlığını süslediği görülür. Diğer başlıkları kuş tüyü ile beraber tilki postu 

boncuklar ipler vs süslemektedir. Eski şamanlar başlarına boynuz takmışlardır. Boynuzlar çoğu kez 

geyik az hallerde boğa boynuzundan oluşur. Sibirya şamanlarının bazıları rengeyiği boynuzu da 

takarla, boynuz hakimiyet sembolü gizli güç olmakla birlikte eski şaman inancının ay merkezli kültle 

bağlantılı olduğunu kanıtlar. Bazı şamanlar manyakla birlikte maske kullanırlar. 

  

Bazı şamanlar deriden ağaç, kabuğundan maskeler kullanmışlardır, bıyık ve sakal yerine sincap 

kuyruğu takmışlardır. Maske sihirle ruhlar alemine katılma sürecini yürüten ilkel bir tekniktir. Demir 

maske takan bazı şamanların gözleri o kadar etkilidir ki ineğe baktıklarında ineği öldürürlermiş. Bu 

açıdan insanlara zarar vermemek için maske takıldığı gelenek olarak yorumlanır. Yakut ve Altaylı 

şamalar ruhlar tarafından tanınmamak için yüzlerini boyarlar. Ruhlar tarafından tanınmamak için 

maske takmakla beraber bazı kadın şamanlar çıplak kamlık yaparlar. Aslında ortalıkta tanınmama 

amacı taşır. Şaman kostümünü tamamlayan bir nesnede aynadır, ayna şaman aksesuarları içinde 

ruhların doğrudan doğruya şamana sunduğu kehanet aracı olarak betimlenir. Ayna öteki dünyayı 

görmek ve ruhların yerini tespit etmek için kullanılır. 

 

  Ayna şamanın hastayı iyileştirip iyileştirmeyeceğini öğrenmek için baktığı araçtır. Daire şeklinde olup 

cilalanmış metalden yapılır. Ayna şaman eşyaları içinde en kudretlisidir. Her bir güçlü şamanın semavi 

aynasının olması şarttır. Şamanın davulu şamanın elbisesi kadar önemli bir yer tutar. Şaman 

mitolojisi, dünya görüşü, düşünce tarzı, göçebe veya avcı toplayıcı hayatın felsefesi davula çizilen 

resimlerde ve figürlerde şembolleşmiştir. Davul şamanları diğer din adamlarından farklı kılan başlıca 

alettir, davul şamanın esas çalgı aletidir, esrime tekniğidir, insanların isteklerini ruhlara ileten öteki 

alemin iradesini de insanlara aktaran tek kutsal müzik aleti olarak algılanır. Davul şamanın manevi eşi 

olduğu tasdik edilir, hatta sorsalar davulun şamanın karısı olduğu söylendiği bildirilmektedir. Davul 

giyside olduğu gibi ruhların isteği üzerine olur. Şaman davulu Altay Sayan halkların da el değmemiş 

yani temiz olması şart olan kayın veya sedir ağacından yapılır. Kasnağa geyik dağ keçisi veya at 

derisinden üzlük çekilir kısacası davulun yapılması için beş şeyin olması şarttır, ağaç, demir, bakır, 

deri ve kıl sicim. Şor şamanlarının 3 ile 9 arasından davul değiştirdikleri bilinmektedir. Şaman 

davulun her biri ile ne kadar kamlık yapacağını öğrenir. Sonuncu davulun yırtılması veya bozulması 

halinde şaman yeni davul yapamaz, bu şamanın ölümünün yaklaştığını haber verir. Şaman öldükten 

sonra davulu ormana götürülür yada mezarının üstüne koyulu yada mezarının yanındaki ağaca asılır. 

Şamanın davulu zamanından evvel yıpranırsa veya zedelenirse sahibinin hastalanacağı varsayılır.

 

Suyun ve Ateşin dansı ile renklerin ve ruhun içsel uyumlu yolculuğu; bir din olmasa da Şaman kültürünün zengin motiflerinde yaşatılıyor. Gök Tengiri’ne yakarışlar, göğ rengindeki suyun ve ateşin izleri ile şekillenen giysilerin, ateş dansı ve içsel zikirin renkli ses uyumu, çıngıraklı ve kartal başlı havaya savrulan döngele sevdalarına eşlik ederken; renkli giysileriyle ve elinde düngürüyle, dilinde kam şarkıları bitmeyen şifacı kutsal şaman ananın binlerce yıldır bu güne taşıdığı renkli ve içsel duruşu, Anadolu kadının giysileri başta olmak üzere, tüm yaşamını etkilemiştir…  

 

Kadın giysileri başta olmak üzere, Türk tekstil desenlerine, halı ve kilim motiflerine ve yaşam biçimine de etkili olmuştur. Sözlü edebiyatımız, folklörümüz, sanat tarihimiz, mutfak ve inanç alışkanlıklarımız, çevre, doğa ve sevgiyi sebil eyleyip, birlikte yaşama kültürümüz üzerinde de; bir yaşam kültürü olan Şamanizmin etkileri hala devam ediyor… Renlerin sessiz çığlı, ateşin ve suyun ruhu içsel dünyamızı ve çevremizi kuşatıyor… Haydi, renklerin yüceldiği kam dansı başlıyor…